De Staat van het Nederlandse Onderwijs anno 2020

PISA-scores en schaduwonderwijs: een andere kijk op kansenongelijkheid

‘Alarmerend’ noemt de Stichting Lezen en Schrijven (1) de uitkomsten van het PISA-rapport dat eind 2019 verscheen. Nederlandse vijftienjarigen zijn inmiddels minder leesvaardig dan de gemiddelde leeftijdsgenoot in vergelijkbare welvarende landen. Bijna een kwart van onze jongeren is nu ‘onvoldoende geletterd'. Een belastingbrief kun je dan nog wel lezen, maar er in onze talige samenleving naar handelen is al een stuk moeilijker.

Vooral leerlingen die lezen toch al moeilijk vinden en leerlingen met een migratie-achtergrond zijn op dit vlak minder gaan presteren. Ons publieke onderwijsstelsel lijkt hen hierin niet meer voldoende te ondersteunen. Voor leerlingen afkomstig uit een rijker milieu is er een oplossing. Die maken regelmatig gebruik van het kostbare en almaar groeiende schaduwonderwijs (2). Een verdere vergroting van kansenongelijkheid ligt hiermee op de loer. Hoe wordt in de Staat van het Onderwijs (SvO) 2020 (3) gekeken naar deze ontwikkelingen? Hier volgt een reflectie. 

Dalende PISA-scores

Begin deze eeuw startte de OESO (een samenwerkingsorganisatie bestaande uit 37 rijkere landen) met het driejaarlijks in beeld brengen van de onderwijsvaardigheden van vijftienjarige leerlingen – ook wel bekend als de PISA-metingen. Op de drie onderzochte thema’s (leesvaardigheid, wiskunde en natuurwetenschappen) zijn Nederlandse leerlingen vrijwel ieder meetmoment (iets) slechter gaan scoren (4). Een verontrustende trend die om duiding vraagt.

Mogelijke verklaringen

In de SvO 2020 beschrijft de Inspectie een mogelijke oorzaak voor de teruglopende PISA-scores van Nederlandse vijftienjarigen (5). In het voortgezet onderwijs (vo) is het onderwijs in toenemende mate gericht op het behalen van de centrale eindexamens: teaching to the test. Op de eindexamens presteren Nederlandse jongeren al enige tijd stabiel. Onze leerlingen worden weliswaar extern geprikkeld, maar raken niet langer intern gemotiveerd. Als een leerling alleen leert om een proefwerk met een voldoende af te ronden en niet om informatie te vergaren, dan is hetgeen hij/zij leert in hoge mate vergankelijk. Kinderen en jongeren die op deze manier onderwijs volgen ‘cementeren’ niet langer hun kennis, waardoor zij daar niet op kunnen voortborduren gedurende hun onderwijsloopbaan.
Naast duiding van de PISA-scores worden in de SvO de resultaten op het vlak van leesvaardigheid ook genuanceerd. Hoewel bijna een kwart van de Nederlandse vijftienjarigen onvoldoende is geletterd, beheersen vrijwel alle kinderen aan het einde van de basisschool het fundamentele leesniveau (1F) en 78 procent het streefniveau (2F). De achterstand ontstaat blijkbaar op een later moment. Stichting Lezen en Schrijven heeft daar een verklaring voor (6). Nederlandse jongeren lezen liever korte berichten en laten lijvige teksten steeds vaker links liggen. Het negatieve effect hiervan tekent zich pas later af, meent de stichting.

Goed lezen als noodzaak

Goed kunnen lezen is belangrijk om mee te komen in onze maatschappij, het is als vaardigheid een vereiste om in onze maatschappij te kunnen functioneren. Kinderen van nu zijn de volwassenen van de toekomst. Zij zullen onze samenleving op termijn moeten dragen en verder moeten brengen. Dit maakt niveaubehoud van vitaal belang. In het onlangs verschenen advies van de Onderwijsraad (7) wordt daarom nogmaals aandacht gevraagd om te investeren in leesvaardigheid. Zij maken zich vooral zorgen over leerlingen die vanuit huis minder gesteund en gestimuleerd worden om te lezen. Dit zijn vaak de kinderen en jongeren uit economisch minder bedeelde gezinnen.

Gelijke kansen?

Pakweg vijf jaar geleden viel het de Inspectie voor het eerst op dat kinderen en jongeren uit minder bedeelde gezinnen in ons onderwijsstelsel misschien wel minder kansen krijgen dan leerlingen met hoogopgeleide, rijkere ouders. Kansenongelijkheid is daarom een prominent thema in recente SvO-rapporten. Initieel werd vooral een toenemende ongelijkheid geconstateerd, de laatste paar jaar neemt de Inspectie een afvlakking van deze groei waar. Denk bijvoorbeeld aan de schoolloopbaan van leerlingen in het vo, bezien vanuit het opleidingsniveau van hun ouders. Kinderen van hoogopgeleide ouders doen het beter in het vo dan kinderen van laagopgeleide ouders. De eerdere groei van deze uiteenlopende prestaties is gestabiliseerd: een gunstige ontwikkeling. De Inspectie besteedt echter geen aandacht aan de gevolgen van dalende PISA-scores voor kansenongelijkheid. Wat betekenen algehele verslechterde onderwijsvaardigheden voor de kansen van kinderen en jongeren uit sociaal zwakkere milieus? Vooralsnog lijkt ‘we zijn tevreden met de afvlakking’ de teneur in de SvO 2020.

Schaduwonderwijs: niet voor iedereen

De SvO lijkt de impact van dalende PISA-scores op kansenongelijkheid voor leerlingen te onderschatten. Voor kinderen en jongeren uit rijkere milieus dient zich namelijk al enige tijd een oplossing aan voor de afnemende PISA-scores: schaduwonderwijs. Het gebruik van bijles, examentraining en huiswerkbegeleiding is de afgelopen decennia sterk gegroeid. Er wordt in vergelijking met 1995 bijna tien keer zoveel aan uitgegeven:  anno 2020 in vergelijking met 1995 is het bedrag gestegen van 26 naar ruim 200 miljoen euro (8). Het spreekt voor zich dat niet alle ouders schaduwonderwijs kunnen betalen. Sterker nog, vermoedelijk maken kinderen en jongeren die er het hardst op achteruit gaan in hun leerprestaties niet of nauwelijks gebruik van deze vorm van betaald extra onderwijs. Een constatering die geen plek heeft in de SvO 2020.

Ongelijke ondersteuning voor gelijke kansen

De Inspectie heeft daarnaast ook geen aandacht voor de veranderende functie van schaduwonderwijs. Het was ooit bedoeld om leerlingen die achterop zijn geraakt te helpen weer aan te klampen om ‘met de hakken over de sloot’ over te gaan. Het was daarmee bijvoorbeeld bedoeld voor kinderen voor wie het opkrikken van hun leesvaardigheid erg belangrijk is. Tegenwoordig wordt schaduwonderwijs steeds vaker ingezet door ouders om hun kind te laten excelleren (9). Deze kinderen zouden het volgende leerjaar vermoedelijk ook bereiken zonder extra onderwijs. Maar we constateren dat tegenwoordig voor een grote groep hoogopgeleide ouders geldt dat hen er alles aan gelegen is om hun kind zo hoog mogelijk te laten uitstromen. Als er in deze gezinnen ook het geld is om het kind schaduwonderwijs te laten volgen dan leidt dit tot ongelijke ondersteuning met groeiende ongelijke kansen als gevolg. Het zou eigenlijk andersom moeten zijn: ongelijke ondersteuning voor gelijke kansen.

Een alternatief perspectief op kansenongelijkheid

De dalende PISA-scores, het ongelijke gebruik van schaduwonderwijs en het vermoedelijke effect daarvan op kansenongelijkheid verdient onze belangstelling. Alhoewel het behalen van het streefniveau door de meeste leerlingen en een afvlakking op bepaalde punten van de toename in kansenongelijkheid positieve signalen zijn, zijn we er nog niet. Een heldere en grondige verklaring voor de dalende PISA-scores is er op dit moment niet. En met het risico van het toenemen van ongelijke kansen om de hoek, vragen deze ontwikkelingen om aandacht en een kritische blik. Wij hebben als B&T geen eenvoudige en direct toepasbare oplossing voor deze uitdaging. Net als in onze reactie op de SvO van 2019 willen we met deze reflectie bijdragen aan het maatschappelijke debat over deze thematiek.

Wilt u vanuit uw onderwijspraktijk reageren op bovenstaande reflectie? Kent u bijvoorbeeld een voorbeeld van ongelijke ondersteuning voor gelijke kansen? Neem dan contact op met een van de auteurs.

Bronnen

(1) https://www.lezenenschrijven.nl/nieuws/aantal-jongeren-met-leesachterstand-blijft-fors-toenemen/
(2) https://www.nro.nl/wp-content/uploads/2019/06/rapport-schaduwonderwijs-Elffers-Jansen-2019.pdf
(3) Staat van het Onderwijs 2020 
(4) https://www.lezenenschrijven.nl/uploads/editor//Resultaten_PISA_2018_in_vogelvlucht.pdf
(5) Staat van het Onderwijs 2020. Samenvatting VO
(6) https://www.lezenenschrijven.nl/uploads/editor/ONLINE-Lees-Een-oproep-tot-een-leesoffensief.pdf
(7) https://www.onderwijsraad.nl/publicaties/adviezen/2020/06/09/advies-vooruitzien-voor-jonge-generaties
(8) https://www.nro.nl/wp-content/uploads/2019/06/rapport-schaduwonderwijs-Elffers-Jansen-2019.pdf
(9) Louise Elffers (2018). De bijlesgeneratie. Opkomst van de onderwijscompetitie.