Hoe bewust zijn we ons van kansen(on)gelijkheid in het onderwijs?

Ga mee op ontdekkingstocht in Rotterdam

Als je maar goed je best doet op school en hard werkt, kun je bereiken wat je wilt. Deze meritocratische belofte lijkt steeds minder vaak te leiden tot het daadwerkelijk krijgen van gelijke kansen. Want de verschillen in onze samenleving worden groter in plaats van kleiner.

Het onderwijs geldt vaak als dé grote gelijkmaker, waar hard wordt gewerkt aan het bieden van gelijke kansen. Tegelijkertijd wordt steeds vaker vastgesteld dat het onderwijs ook verschillende krachten in zich heeft die kansengelijkheid ondermijnen.¹

Bij B&T werken wij dagelijks in en voor het onderwijs. In hoeverre zijn wij ons bewust van de mechanismes die bijdragen aan kansen(on)gelijkheid? In 2023 gaan we intern en extern op zoek naar het antwoord op deze vraag (en andere vragen) door met elkaar en met u in gesprek te gaan. In dit artikel zetten we alvast wat feiten en gedachten op een rij.

Onderwijsinspectie

Al in 2017 concludeert de Inspectie van het Onderwijs dat het verschil tussen leerlingen van laag- en hoogopgeleide ouders aan het oplopen is en waarschuwt zij voor de gevolgen hiervan:

‘Er ontstaan in het Nederlands onderwijs bubbels van gelijkgestemden waar leerlingen nauwelijks uitkomen. Uit oogpunt van een gezonde samenleving is het al de vraag hoe wenselijk dat is. De eilandvorming kan op afzienbare termijn ook gevolgen hebben voor onderwijskansen van groepen, en voor de kwaliteit van het onderwijs. Toenemende segmentering in het onderwijs en de teruglopende prestaties staan op dit moment nog los van elkaar. Nu nog betekenen verschillen in keuzes niet per se verschillen in kansen. Maar dat dreigt te veranderen. Want scholen met een meer uitdagende leerlingenpopulatie hebben bijvoorbeeld sneller last van het plaatselijk steeds nijpender wordende lerarentekort.’²

Sociaal Economische Raad

De Sociaal Economische Raad (SER) stelt in 2021 dat de kansenongelijkheid in Nederland verder toeneemt, tegen een achtergrond van kwaliteitsvermindering van het onderwijs.³ Deze problematiek vertaalt zich in een lagere participatie van ouders op scholen, stijgend vroegtijdig schoolverlaten, een stijgende zorgvraag op scholen, toenemende mentale druk bij leerlingen, grotere afstroom van leerlingen en groei van het gespecialiseerd onderwijs. Dit zijn verdrietige en pijnlijke constateringen, zeker als je in ogenschouw neemt dat er een scala aan maatregelen is genomen die juist bedoeld zijn om het tij te keren. Moeten we concluderen dat het probleem van kansenongelijkheid in de samenleving en het onderwijs onoplosbaar wordt? Of kunnen we het aanpakken door meer bewustwording te creëren en te kijken naar onze eigen rol binnen het onderwijs?

Een complex vraagstuk ontrafeld

Kansenongelijkheid is een complex probleem waarbij veel factoren een rol spelen. Dit zijn deels factoren waar het onderwijs weinig of geen invloed op heeft. Toch heeft het onderwijs een belangrijke rol als het gaat om kansengelijkheid. In haar boek Onderwijs maakt het verschil schept Louise Elffers – lector Kansrijke Schoolloopbanen in een Diverse Stad aan de Hogeschool van Amsterdam, onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam en directeur van het Kenniscentrum Ongelijkheid – een conceptueel kader om de complexiteit te duiden. Zij beschrijft daarin de mechanismes in het onderwijs die kansengelijkheid bevorderen of juist ondermijnen en geeft hier op basis van wetenschappelijk onderzoeken helder inzicht in.

Ouders

Zo gaat Elffers in op welke effecten het vroeg selecteren van leerlingen heeft op het bieden van gelijke kansen. Ze beschrijft de verschillen in kansen tussen leerlingen van ouders met en zonder een migratieachtergrond en tussen leerlingen met hoog en lager opgeleide ouders. De achtergronden van ouders blijken een groot effect te hebben op de schoolloopbanen en toekomst van leerlingen. Ook zien we dat de groei van het schaduwonderwijs (bijlessen) de kloof alleen maar doet toenemen, omdat sommige ouders wel bijles kunnen betalen en anderen niet. Elffers heeft dit al eerder beschreven in haar boek De bijlesgeneratie.⁴ Elffers beschrijft kansengelijkheid als een veelzijdig ideaal dat je niet met één aanpak bereikt. Het realiseren van kansengelijkheid stelt verschillende eisen aan verschillende aspecten van het onderwijs.

Bewustwording

Elffers biedt echter ook hoop in haar boek. Ze stelt dat er aangrijpingspunten zijn die kunnen bijdragen aan de verbetering van kansengelijkheid in het Nederlandse onderwijs. De oplossingsrichtingen die zij schetst, zijn lang niet allemaal kostbaar en vragen niet om een grote stelselwijziging. Het zal niet eenvoudig zijn om het te realiseren, maar een grotere kansengelijkheid begint bij bewustwording van de mensen die in en voor het onderwijs werken.

Het gesprek

De adviseurs van B&T doen dat dagelijks. Ook wij zullen soms onbewust bijdragen aan het vergroten van kansenongelijkheid in het onderwijs. Binnen B&T zijn we hierover het gesprek gestart. Dit gesprek legt de veelzijdigheid van het onderwerp in al zijn facetten bloot. Het lijkt soms moeilijk om er vat op te krijgen. Vanwege de complexiteit en hardnekkigheid van de problematiek, en vanwege alle verschillende persoonlijke ervaringen en (maatschappij)visies.

Kansrijke schoolloopbanen

We hebben gezamenlijk het verlangen uitgesproken om het hier niet bij te laten, maar om de dialoog juist intern en extern voort te zetten en vanuit daar het onderwijs te begeleiden en te adviseren bij het aangaan van deze uitdaging. Om bij te dragen aan kansrijke schoolloopbanen voor alle leerlingen en zo het onderwijs te helpen het verschil te maken voor kinderen en jongeren die de dupe zijn van kansenongelijkheid. Om Louise Elffers aan te halen: “Kansengelijkheid ontstaat wanneer wij het onderwijs zo hebben ingericht dat wanneer een leerling de potentie en de ambitie heeft om een bepaalde route te volgen, deze leerling ook de kans krijgt om die succesvol te doorlopen”.⁵

Gaat u mee op onze ontdekkingstocht?

Wij zetten het gesprek binnen B&T voort. Ook willen wij dit thema graag verder verdiepen en onderzoeken met mensen uit het onderwijsveld. Wij nodigen u van harte uit voor de inspirerende B&T Ontdekkingstocht kansengelijkheid in Rotterdam op 21 juni 2023 . Samen gaan we op pad langs voorbeelden die bijdragen aan kansengelijkheid. Ook gaan we in gesprek met elkaar en met wetenschappers om hierop te reflecteren. Zo onderzoeken we gezamenlijk wat we kunnen doen om kansengelijkheid in het onderwijs te bevorderen. Klik voor meer informatie over de ontdekkingstocht en het aanmeldingsformulier op onderstaande button.

1. Onderwijs maakt het verschil. Louise Elffers. Amsterdam University Press, 2022.
2. Onderwijsverslag De staat van het onderwijs 2016-2017. De Inspectie van Onderwijs, 2018.
3. Gelijke kansen in het onderwijs. Structureel investeren in kansengelijkheid voor iedereen. Sociaal Economische Raad, 2021.
4. De bijlesgeneratie. Opkomst van de onderwijscompetitie. Louise Elffers. Amsterdam University Press, 2017.
5. Het schooladvies zou niet zo bepalend mogen zijn voor de rest van je leven, zegt deze onderwijskundige. De Correspondent, 2022.